Niedźwiedzie brunatne wyginęły w Puszczy Białowieskiej pod koniec XIX wieku. Ostatni osobnik został zabity w 1879 roku, dokładnie 140 lat temu. Od tego czasu niedźwiedzie odwiedzają Puszczę sporadycznie, ale nie osiedliły się w niej na stałe.
Niekompletny dokument historyczny sugeruje, że w 1908 roku, dekady po zabiciu ostatniego osobnika w Puszczy Białowieskiej, zarejestrowano na tym terenie obecność niedźwiedzia lub jego śladów. W 1937 roku podjęto decyzję o reintrodukcji niedźwiedzi do Puszczy Białowieskiej, motywowaną ochroną gatunku. Był to pierwszy na świecie program reintrodukcji dużego drapieżnika (zob. Samojlik i in. 2018). Zimą tego roku niedźwiedzica „Lola” urodziła dwa młode w specjalnej klatce umieszczonej w sercu Białowieskiego Parku Narodowego. Metoda ta, znana jako soft-release, pozwoliła dwóm młodym urodzonym w niewoli na stopniowe, samodzielne wyjście na łono natury, przy ograniczonym kontakcie z ludźmi. W tamtym okresie jedynym znanym sposobem reintrodukowania zwierząt było wypuszczanie osobników utrzymywanych w niewoli (obecnie dzikie zwierzęta są chwytane i przenoszone na teren reintrodukcji – tzw. hard-release). Obydwu młodym niedźwiedziom udało się przeżyć. Pod koniec 1939 roku, kiedy wojska radzieckie zajęły Puszczę Białowieską, “Lola” została uwolniona z klatki, a program reintrodukcji został porzucony. Wybuch II wojny światowej uniemożliwił kontynuację projektu. Reprodukcję w środowisku naturalnym odnotowywano jeszcze przez osiem lat, a obecność niedźwiedzi przez 13.
Od 1950 roku niedźwiedzie lub ich ślady są tylko okazjonalnie odnotowywane w Puszczy Białowieskiej. W 1963 roku w jej białoruskiej części stwierdzono ślady niedźwiedzi (Buchalczyk 1980), a następnie w 2003 roku obserwowano pojedynczego osobnika na obszarze Dzikiego Bagna. W czerwcu 2010 roku myśliwy zaobserwował niedźwiedzia po polskiej stronie Puszczy, w pobliżu wsi Babia Góra (informacja niepotwierdzona). Z tego powodu opracowany, ale niewdrożony Plan Ochrony Niedźwiedzia Brunatnego Ursus arctos w Polsce, zalecał włączenie regionu podlaskiego do programu monitoringu (Selva i in. 2011). Po blisko 70 latach, niedźwiedź i ślady jego obecności są regularnie, od ponad już miesiąca, odnotowywane po obu stronach granicy. Na początku czerwca tego roku niedźwiedzia i jego ślady zarejestrowano po stronie białoruskiej, a 14 czerwca prawdopodobnie tego samego osobnika widziano po polskiej stronie, nadal w pobliżu granicy. Nocą z 14 na 15 czerwca, fotopułapka Instytutu Badania Ssaków PAN zarejestrowała samca niedźwiedzia (strona IBS PAN).
Fakt, że duże drapieżniki nagle pojawiają się w miejscach, w których są nieobecne od lat, nie jest zaskakujący. Drapieżniki mogą przemieszczać się na bardzo duże odległości, nawet w krajobrazie silnie przekształconym przez człowieka (zob. Bartoń i in. 2019). Przykładem jest wilk „Alan”, który w 2009 roku przeszedł przez całą Polskę w niecałe dwa miesiące, w drodze z Niemiec na Białoruś. Niedźwiedzie, a zwłaszcza młode samce, mogą pokonywać długie dystanse w poszukiwaniu partnerów. Udokumentowaliśmy najdłuższe przemieszczenie się niedźwiedzia brunatnego w Europie kontynentalnej. Niedźwiedź „Iwo” przeniósł się z polskiej części Tatr w ukraińskie Gorgany, dwukrotnie przekraczając Słowację oraz odwiedzając Węgry. Podczas swojej podróży pokonał ponad 3500 km, przekraczając drogi i inne bariery. W linii prostej, odległość między dwoma najbardziej oddalonymi od siebie lokalizacjami wynosiła 360 km. Udokumentowanie jego wędrówek było możliwe dzięki założonej na okres dwóch lat obroży GPS. Niestety, większość dalekodystansowych dyspersji kończy się śmiercią przemieszczających się osobników, zanim te rozmnożą się i „połączą” genetycznie różne populacje lub dadzą początek nowym (Bartoń i in. 2019).
Około 170 km dzieli Puszczę Białowieską od Puszczy Naliboki na Białorusi, co jest odległością, jaką bez problemu może pokonać niedźwiedź. Jednocześnie, wydaje się, że niedźwiedzie ponownie zasiedliły Puszczę Naliboki. Od 2011 r. stale tam przebywają, a ich liczebność rośnie (patrz blog Wadima Sidorowicza). Można więc łatwo przewidzieć, że niedźwiedzie zaczną pojawiać się w Puszczy Białowieskiej i innych podlaskich lasach z większą częstotliwością niż dotychczas. Niedźwiedzie rekolonizują obszary na terenie całej Europy, na których były w przeszłości obecne przez dziesiątki lub setki lat (Chapron i in. 2014). Puszcza Białowieska znajduje się w niewielkiej odległości od obszarów stałego występowania niedźwiedzi i oferuje bardzo korzystne warunki do życia i, co najważniejsze, również do rozrodu, jak pokazał model siedliskowy stworzony dla tego gatunku (Fernández i in. 2012). Naturalne powroty gatunków są zawsze lepsze niż reintrodukcje. W 2012 r. porzucono próbę reintrodukcji niedźwiedzi w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej. Jak widać była to dobra decyzja, gdyż niedźwiedzie same do niej dotarły.
Ze względu na unikalność osobników przemieszczających się na duże odległości, dobrze byłoby, aby na okres przebywania niedźwiedzia w Puszczy tymczasowo zakazać polowań, co pozwoli uniknąć przypadkowego postrzału. Zakaz polowań wprowadzono, gdy niedźwiedź „Iwo” przebywał na Węgrzech, aby upewnić się, że osobnik ten bez przeszkód będzie mógł kontynuować swoją wędrówkę. Ludzie, którzy nie są przyzwyczajeni do obecności niedźwiedzi, powinni być dobrze poinformowani o tym, jak mają się zachowywać podczas spotkań z nimi. Ważne jest, aby zachować spokój i przestrzegać podstawowych zasad (patrz strona internetowa Carpathian Brown Bear Project). Prawdopodobnie najważniejszym przesłaniem dla ludzi jest: nigdy nie karm niedźwiedzi! Instytucje i osoby odpowiedzialne powinny z większą determinacją dbać o właściwą gospodarkę odpadami i rozpocząć wdrażanie metod zapobiegania szkodom, np. w pasiekach, na terenie Puszczy Białowieskiej.
Jeśli populacja niedźwiedzi na Białorusi będzie nadal rosła, a łączność siedlisk nie pogorszy się (co jest trudne w dobie rozbudowy dróg i infrastruktury), niedźwiedzie będą mogły i prawdopodobnie osiedlą się w Puszczy Białowieskiej. Będzie to korzystne zarówno dla ekosystemu, ze względu na przywrócenie utraconych funkcji i interakcji, jak i dla niedźwiedzi, zamieszkujących głównie tereny górskie, gdyż wzrośnie liczebność populacji nizinnych. Dla nas, ludzi, jest to dobra okazja, by nauczyć się współdzielenia zajmowanej przestrzeń i koegzystencji z innymi gatunkami. Puszcza Białowieska, będąca pod wieloma względami ewenementem w skali światowej, może stać się dobrym przykładem także w tym zakresie.
Literatura cytowana:
Bartoń K.A., Zwijacz-Kozica T., Zięba F., Sergiel A., Selva N. 2019. Bears without borders: Long-distance movement in human-dominated landscapes. Global Ecology and Conservation 17: e00541.
Buchalczyk T. 1980. The brown bear in Poland. International Conference on Bear Research and Management 4: 229-232.
Chapron G. i in. 2014. Recovery of large carnivores in Europe’s modern human-dominated landscapes. Science 346: 1517-1519.
Carpathian Brown Bear Project [Dostęp: 17.06.2019] https://carpathianbear.pl/niedzwiedzie-brunatne/spotkania-z-niedzwiedziami/
Fernández N., Selva N., Yuste C., Okarma H., Jakubiec Z. 2012. Brown bears at the edge: Modeling habitat constraints at the periphery of the Carpathian population. Biological Conservation 153: 134-142.
Instytut Biologii Ssaków PAN [Dostęp: 17.06.2019] https://ibs.bialowieza.pl/8571-2/
Samojlik T., Selva N., Daszkiewicz P., Fedotova A., Wajrak A., Kuijper D.P.J. 2018. Lessons from Białowieża Forest on the history of protection and the world’s first reintroduction of a large carnivore. Conservation Biology 32: 808-816.
Selva N., Zwijacz Kozica T., Sergiel A., Olszańska A., Zięba F. 2011. Program Ochrony Niedźwiedzia Brunatnego Ursus arctos w Polsce – projekt. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa.
Vadim Sidorovich, “Zoology by Vadim Sidorovich” Blog [Dostęp: 17.06.2019] https://sidorovich.blog/2018/10/07/story-of-the-brown-bear-in-naliboki-forest-and-the-peculiarity-of-the-on-going-recolonizing-of-the-terrain-by-the-species/