Interwencja dotycząca rocznego niedźwiedzia odłowionego w okolicach Teleśnicy w styczniu bieżącego roku wywołała szeroką dyskusję. Zdaniem badaczy z Instytutu Ochrony Przyrody PAN i innych ekspertów współpracujących w ramach inicjatywy Carpathian Brown Bear Project, dotychczasowa historia i przebieg interwencji podejmowanych wobec niedźwiedzi wymagają krytycznej rewizji i ustalenia protokołu postępowania, który określi wszystkie kroki i możliwe działania.
Odłów młodego niedźwiedzia brunatnego w okolicach Teleśnicy – opis przypadku
W dniu 10.01.2022 r., młody (roczny) niedźwiedź brunatny był obserwowany w pobliżu zabudowań miejscowości Teleśnica. Zwierzę był osłabione i miało problemy z poruszaniem się. W porozumieniu z dyrektorem Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Rzeszowie, niedźwiedź został odłowiony przez pracowników Nadleśnictwa Ustrzyki Dolne. O tym fakcie został również powiadomiony Powiatowy Lekarz Weterynarii w Ustrzykach Dolnych. Odłowiony niedźwiedź został przetransportowany do Ośrodka Rehabilitacji Zwierząt Chronionych w Przemyślu. Placówka ta posiada status ośrodka rehabilitacyjnego, co oznacza, że prowadzi leczenie i rehabilitację zwierząt dziko występujących, wymagających okresowej opieki człowieka, w celu przywrócenia ich do środowiska przyrodniczego (art. 5 pkt 13 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, z późniejszymi zmianami). Odłowiony osobnik ważył niespełna 15 kilogramów i jego stan był od początku bardzo poważny. Późniejsze badania ujawniły anaplazmozę, chorobę wywoływaną przez bakterie przenoszone przez kleszcze. Przebieg pobytu niedźwiedzia w Ośrodku oraz postęp leczenia był relacjonowany w mediach społecznościowych, prasie i telewizji.
Oględzin i inspekcji terenowej poszerzonego obszaru wokół miejsca odłowu, dokonali pracownicy i wolontariusze Stowarzyszenia Park Ochrony Bieszczadzkiej Fauny we współpracy z naukowcami z Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk (IOP PAN) w Krakowie, oraz pracownicy Nadleśnictwa Ustrzyki Dolne. Oględziny te ujawniły liczne tropy dorosłych i młodocianych niedźwiedzi, czynną gawrę, a także obfity materiał biologiczny pochodzący od niedźwiedzi. Materiał ten został zabezpieczony do dalszych badań. O znaleziskach powiadomiono Konserwatora Przyrody RDOŚ w Rzeszowie oraz Nadleśnictwo w Ustrzykach Dolnych. Wokół gawry utworzono strefę ochrony okresowej (do końca kwietnia w tej okolicy nie będą prowadzone prace i aktywności zakłócające spokój). Instytut zwrócił się także do Ośrodka Rehabilitacji Zwierząt Chronionych o pobranie i zabezpieczenie prób od przetrzymywanego w ośrodku niedźwiedzia, a także przekazał protokoły ich pobierania. Szczegółowe badania tych prób będą miały na celu uzyskanie pełnego obrazu i wyjaśnienia wszystkich okoliczności zaistniałego przypadku. Porównany zostanie również zebrany materiał biologiczny z okolic odłowu z materiałem pochodzącym od odłowionego niedźwiedzia.
W nocy z 19 na 20 stycznia niedźwiedź został poddany eutanazji za zgodą Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, z warunkiem udostępnienia materiału do dalszych badań. Instytut Ochrony Przyrody PAN zwrócił się do Ośrodka z wnioskiem o zabezpieczenie pobranego materiału i ciała niedźwiedzia. W związku z wysunięciem podejrzenia wścieklizny, głowę z mózgiem przesłano do badania we właściwym Zakładzie Higieny Weterynaryjnej w dniu 20 stycznia br. Zgodnie z procedurą, po zbadaniu materiał zniszczono. Wściekliznę wykluczono, a pozostały materiał biologiczny czeka w Ośrodku Rehabilitacji Zwierząt Chronionych na odbiór przez pracowników IOP PAN.
Ochrona gatunku
Niedźwiedź́ brunatny (Ursus arctos) jest w Polsce gatunkiem ściśle chronionym. Został sklasyfikowany jako gatunek priorytetowy, wymieniony w Załączniku II i IV Dyrektywy Siedliskowej. Oznacza to, że na obszarze Wspólnoty Europejskiej oceniany jest jako gatunek, w odniesieniu do którego Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność. Jednym z licznych zobowiązań́ wynikających z ratyfikowanej przez Polskę w roku 2004 Dyrektywy Siedliskowej, jest utrzymanie jego populacji we właściwym stanie ochrony.
Utrzymanie populacji gatunku we właściwym stanie ochrony zawiera w sobie wiele działań i zobowiązań, m.in. śledzenie stanu populacji, badanie jej i gromadzenie danych naukowych. Na podstawie tych danych podejmuje się odpowiednie decyzje dla skutecznych działań związanych z ochroną gatunku. Podstawą ochrony jest też uznanie, że chroniony gatunek jest istotnym elementem właściwie funkcjonującego ekosystemu i naturalnych procesów w nim zachodzących. Zatem, ochrona gatunku polega także na ochronie naturalnych procesów, którym ten gatunek podlega. Do takiej ochrony zobowiązuje również m.in. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (z późniejszymi zmianami). Ustawa o ochronie przyrody określa również sposoby realizacji celów ochrony przyrody, m.in. poprzez opracowywanie i realizację programów ochrony gatunków, siedlisk i szlaków migracji gatunków chronionych. Dodatkowo, niedźwiedzia dotyczy Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (z późniejszymi zmianami) i szereg innych przepisów dotyczących m.in. monitoringu, szkód powodowanych przez zwierzęta chronione i odszkodowań wypłacanych za takie szkody.
W Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 3 sierpnia 2011 r. w sprawie gatunków zwierząt niebezpiecznych dla życia i zdrowia ludzi, niedźwiedź brunatny jest zaliczony do kategorii I, obejmującej najbardziej niebezpieczne gatunki lub grupy gatunków zwierząt, które z przyczyn naturalnej agresywności lub właściwości biologicznych mogą stanowić poważne zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi. W związku z tym, czasowe przetrzymywanie czy utrzymywanie niedźwiedzi w niewoli wymaga spełnienia dodatkowych warunków, także pod względem właściwego zabezpieczenia pomieszczeń.
Interwencje
Dotychczas podejmowane interwencje, które wiązały się z odłowem i, w początkowym założeniu, czasowym przetrzymywaniem niedźwiedzi w niewoli, były niepomyślne. Podejmowanie interwencji nie dotyczy jednak tylko aspektu przeżycia osobnika, jego leczenia czy zapewnienia właściwych warunków utrzymywania (często w sytuacji braku ośrodków mogących temu sprostać), ale także perspektyw co do dalszych losów zwierzęcia, przy różnych scenariuszach i stopniu powodzenia. Kluczowym aspektem w takich przypadkach jest też rozważenie potencjalnego wpływu podejmowanych działań na całą populację gatunku, a także na bezpieczeństwo ludzi.
Historia i przebieg interwencji podejmowanych wobec niedźwiedzi wskazują na konieczność krytycznej rewizji i ustalenia protokołu postępowania, który określi wszystkie kroki i możliwe działania. Także te ostateczne, związane z eutanazją zwierzęcia, podejmowane już w terenie i zmierzające do uniknięcia jego cierpienia. Jeśli istnieje jakakolwiek szansa na pomoc zwierzęciu i jego przeżycie bez przemieszczania go do niewoli, opcja pomocy na miejscu bądź tylko relokacja w bezpieczniejsze miejsce powinny być zawsze rozważone jako pierwsze. Ingerencja powinna zaś sprowadzać się do niezbędnego minimum. W każdym przypadku, decyzja o interwencji powinna zapadać po rozpatrzeniu wszystkich możliwości i konsekwencji dla osobnika, populacji oraz ludzi zamieszkałych w obszarze występowania gatunku, przy uwzględnieniu dostępnej wiedzy i doświadczenia, z zachowaniem właściwych procedur i poszanowaniem prawa.
Jesteśmy pewni, że podobne sytuacje będą się powtarzać, dlatego ewaluacja dotychczasowych działań, identyfikacja luk w regulacjach prawnych, wyciągnięcie wniosków i wdrożenie procedur są bardziej niż pilne. Decyzja o każdej interwencji dotyczącej gatunku chronionego, a zwłaszcza takiej, która ma się wiązać z odłowem, leczeniem, przedłużającym się kontaktem dzikiego zwierzęcia z człowiekiem i dużym prawdopodobieństwem pozostawienia takiego zwierzęcia w niewoli, powinna być podejmowana przy rozważeniu wszystkich wspomnianych aspektów. Powinna być procesem, który w sytuacjach nagłych i związanych z zagrożeniem przebiega płynnie i szybko, i w którym nie ma miejsca na improwizacje. Wspieramy więc inicjatywy zmierzające do wdrożenia instrukcji i protokołów postępowania w sytuacjach, gdy konieczna jest interwencja.
Projekt programu ochrony niedźwiedzia brunatnego w Polsce, w którym zaproponowano wytyczne do przeprowadzania interwencji, klasyfikację zagrożenia i standardowe protokoły, został przygotowany już w 2011 roku. Niestety, nie został on dotychczas wdrożony. Pomimo tego, IOP PAN oraz współpracujące instytucje i organizacje, m.in. Tatrzański Park Narodowy, stosują jego założenia i wspierają jego zastosowania w praktyce dotyczącej postępowania wobec osobników problemowych, odłowów, pobierania prób, monitorowania obecności gatunku i jego śmiertelności na terenie Polski. Od 2010 roku Instytut prowadzi także Bank Danych o Niedźwiedziu, będący archiwum prób biologicznych, w którym są przechowywane m. in. biologiczne ślady zdarzeń związanych z niedźwiedziami. Zabezpieczanie takich prób jest niezbędne i powinno być wdrożone jako obowiązkowy element każdej interwencji. Ich analizy dostarczają bardzo ważnych informacji (dotyczących genotypu, pokrewieństwa, powtarzających się obserwacji, czy nawet o przyczynie śmierci, zatruć, chorób, danych o liczebności i rozmieszczeniu, itd.). Podobnych regulacji wymaga też postępowanie w przypadkach znajdowania martwych osobników. Wiedza o chorobach, śmiertelności i jej przyczynach jest bardzo istotna z punktu widzenia skutecznej ochrony gatunku.
Ochrona gatunku to wspólny wysiłek odpowiedzialnych instytucji, specjalistów z zakresu jego ekologii i etologii, biologii konserwatorskiej, zarządzania populacją, specjalistów medycyny weterynaryjnej i wszystkich, którzy stają na jego drodze lub tylko śledzą jego losy. Ten wysiłek powinien obejmować porozumienie na wszystkich płaszczyznach, nie tylko w aspekcie zdrowia czy szans na przeżycie osobnika, wobec którego podejmuje się interwencję. Brak wzajemnego zrozumienia między instytucjami i dziedzinami w odniesieniu do wiedzy i doświadczenia w rozwiązywaniu problemów związanych z ochroną przyrody i przeświadczenie o ostatecznej racji po jednej ze stron, są szkodliwe. Same emocje, choć są ważne, okazują się zwykle jeszcze gorszym doradcą. W efekcie czego decyzja o ingerencji wobec gatunku chronionego będzie jednostronna i krótkowzroczna, ze szkodliwymi konsekwencjami także dla dobrostanu zwierzęcia. Nikt nie posiada całej wiedzy i wszystkich umiejętności do samodzielnego rozwiązywania problemów związanych z ochroną przyrody, które są złożone i powinny być traktowane jako wspólna odpowiedzialność. W przypadku niedźwiedzi brunatnych jesteśmy jednak w tej uprzywilejowanej sytuacji, że dotyczą one gatunku, który jest systematycznie badany, a doświadczenia krajowe i międzynarodowe, a także dane i obserwacje, gromadzone są od wielu lat. Z wiedzy tej, przy podejmowaniu decyzji, możemy i powinniśmy korzystać, łącząc doświadczenie specjalistów z różnych dziedzin.